Psychologe Elien Tubbax: ‘Schaamte en schuldgevoel zijn twee erg intense emoties voor mensen, omdat hun waarde als persoon daaraan vasthangt.’
Schuldgevoel als je niets doet? Dan heb je misschien productiviteitsschaamte!
Heel veel mensen hebben weleens die gevoelens van schaamte of schuld die de kop opsteken wanneer ze even niets doen of als ze hun – vaak onrealistische – deadlines niet halen. Herkenbaar? Dan heb je misschien wel last van productivity guilt, ook wel productiviteitsschuld of -schaamte genoemd.
Productiviteitsschuld verwijst naar de gevoelens van schaamte of teleurstelling die gepaard gaan met de overtuiging dat je niet genoeg hebt gedaan, niet hard genoeg hebt gewerkt óf de schrik dat anderen dat van je denken. Dat schuldgevoel kan ontstaan doordat je bepaalde zelfopgestelde verwachtingen niet haalt of ook wanneer je gewoon even niets doet. Het kan veranderen in een soort negatieve productiviteit waarbij je elke minuut van je tijd invult met soms nutteloos werk ten koste van je fysieke én mentale gezondheid. Klinisch psychologe Elien Tubbax herkent de situatie maar al te goed.
Die negatieve gevoelens die bij productiviteit komen kijken, waar komen die vandaan?
‘Productiviteitsschaamte goes way back. Het bestaat al langer dan we zouden denken. In 1920 werd er onderzoek rond productiviteit gestart naar aanleiding van een opmerkelijke situatie in een restaurant, waarbij een ober de bestellingen van een volledige tafel zonder iets op te schrijven uit het hoofd kon onthouden. Wanneer de klanten vertrokken en er kort daarna een van de tafelgasten terugkwam omdat ze iets vergeten was, herkende de ober haar niet eens. Zijn uitleg was dat hij taken waarmee hij bezig was goed kon onthouden, maar zodra die afgewerkt waren, liet hij ze los van zijn kortetermijngeheugen en waren ze weg. Als je je dus ergens voor een bepaalde tijd volledig op kan richten en het daarna los kan laten, kan je met je volle aandacht naar het volgende. Dat missen wij vandaag, voornamelijk omdat we met een erg hoge maatschappelijke druk zitten. Wij zijn vandaag de dag dus vaak druk, maar niet zozeer productief.’
Wij zijn vandaag de dag vaak druk, maar niet zozeer productief.
Merk je door die hoge maatschappelijke druk dat veel mensen vandaag met productiviteitsschuld te maken krijgen?
‘Niet alleen als psychologe, maar ook als mens merk ik dat er heel wat mensen op botsen. Een druk leven lijkt een goed leven, een productief leven. Maar dat is verre van. De druk van de maatschappij speelt ongetwijfeld parten bij die illusie, maar je zit ook met je eigen, interne prestatiedruk. Die is vaak nog groter én weegt zwaarder door dan de maatschappelijke. Prestatiedruk en productiviteitsschaamte zijn een yin en yang-verhaal: als het ene er is, is het andere er vaak ook. Alleen komen er bij die laatste andere gevoelens kijken, namelijk schaamte en schuldgevoel.’
Hoe vind je de oorzaak?
‘Mensen die merken dat ze met productiviteitsschaamte kampen, moeten voor zichzelf nadenken of het extern of intern is. Draait het om de verwachtingen van anderen die resulteren in die schaamte, bijvoorbeeld op het werk, van een partner of je kinderen? Zo ja, hebben zij die ook effectief geuit of leg je jezelf die verwachtingen op? Is dat niet het geval en is de productiviteitsschaamte intern? Dan moet je beginnen bij jezelf.’
Wat is kenmerkend voor mensen met productiviteitsschaamte?
‘Die mensen zijn ook erg vaak perfectionistisch, en dat is het moeilijke eraan. Zij stellen hun eigenwaarde vaak gelijk aan prestaties. En als ze de prestatie halen, zijn ze nog niet tevreden met zichzelf. Ze gaan gewoon door naar het volgende. Ze vergeten blij en fier te zijn over wat ze wél al hebben bereikt. Daardoor ervaren ze continue het gevoel van falen als persoon. En doordat ze altijd willen doorgaan, gaan ze vaak in overdrive: het constant te veel doen.’
Mensen met interne productiviteitsschaamte zijn vaak perfectionistisch en stellen hun eigenwaarde gelijk aan prestaties.
Hoe kunnen ze dat veranderen?
‘Mensen met interne productiviteitsschaamte moeten leren hun prioriteiten te verschuiven van presteren en blijven doorgaan naar kiezen voor zichzelf en gas terugnemen. Alleen dan kan je aan die negatieve gevoelens werken.’
Hoe kunnen we productiviteitsschaamte bij onszelf en anderen herkennen?
‘Heb je het gevoel dat je het altijd druk hebt? Denk dan eens na over welk gevoel je ervaart bij die drukte. Zit ik met tijdsdruk? Is er een angst dat iets niet af zal geraken? Of zit ik met een schaamte- of schuldgevoel over wat andere mensen zullen denken als ik een bepaalde taak niet doe? Het gaat niet over de taken die niet gedaan geraken of de deadlines die je niet kan afwerken, het gaat om het gevoel dat dat teweegbrengt. Het gevoel van schaamte en falen. Het is belangrijk om daarbij stil te staan en die gevoelens ook echt te erkennen. Als je gewoon blijft doorgaan en die gevoelens negeert, crash je vroeg of laat.’
Als je gewoon blijft doorgaan en die gevoelens van schaamte en falen negeert, crash je vroeg of laat.
Wat als je het merkt bij iemand in je omgeving?
‘Durf dat dan ook te benoemen. Je kan aangeven dat je ziet dat die persoon het erg druk heeft en rechtuit vragen hoe die zich daarbij voelt. Probeer te achterhalen of het gaat om een drukke periode, of om een constante druk die die persoon zichzelf oplegt en waarbij negatieve gevoelens komen kijken.’
Hoe kan productiviteitsschaamte iemands mentale en fysieke gezondheid op lange termijn beïnvloeden?
‘Schaamte en schuldgevoel zijn twee erg heftige en intense emoties voor mensen, omdat hun waarde als persoon daaraan vasthangen. Als ze kwaad of verdrietig zijn, voelen ze zich niet per se een slecht persoon. Maar bij schaamte en schuld voelen ze zich als persoon gefaald. Die onderliggende gevoelens kunnen ook effect hebben op je relaties, omdat je korter reageert en minder kan verdragen. Wat ook kan gebeuren, is dat je het gevoel hebt dat je geen beslissingen meer kan maken en al zeker geen oplossingen kan vinden. Je ervaart eigenlijk een chronische stress, die kan leiden tot slaaptekort, eetproblemen, ziektes of depressie. Het is dus erg belangrijk dat je die gevoelens serieus neemt.’
Je had het daarnet over externe productiviteitsschaamte: het heeft soms dus ook te maken met de verwachtingen van anderen?
‘Ik denk dat we te weinig spreken over de verwachtingen die we hebben van anderen. En dat wij dénken te weten wat de andere van ons denkt of verwacht, terwijl de kans erg groot is dat die persoon helemaal niet zo denkt. Soms is één kleine opmerking van die persoon genoeg om ervoor te zorgen dat jij zo denkt, soms komen die gedachten compleet uit de interne druk die je jezelf oplegt. We moeten ook écht opnieuw leren om niets te doen. Ik hoorde al zo vaak dat mensen het gevoel hebben dat ze nooit eens niets kunnen of mogen doen. Dat is schrijnend, want die mensen voelen helemaal geen rust in hun lichaam. Ze geraken zelfs opgejaagd van even niets doen, alleen dat al is een indicatie van hoelang ze in die constante stress leven. En als je lichaam en je hoofd nooit kunnen ontspannen omdat je denkt aan wat anderen zullen denken of aan wat je nog allemaal moet doen, hoe kan je dan ooit rust vinden?’
Als je lichaam en je hoofd nooit kunnen ontspannen omdat je denkt aan wat anderen zullen denken of aan wat je nog allemaal moet doen, hoe kan je dan ooit rust vinden?
Zo’n dagje niks doen, hoe begin je daaraan?
‘Begin met even na te denken over wat een dag niks doen voor jou inhoudt. Daarmee kan je experimenteren en uitproberen, want je moet uitzoeken wat jij net wil doen om tot rust te komen. Zet dingen op je “niets doen”-lijstje die je mogelijks doen ontspannen: een dagje Netflixen in de zetel, knutselen, verdwijnen in een goed boek,… En als dat tegenvalt, dan is dat ook zo. Het belangrijkste is dat je je momentjes van ontspanning niet volplant met “kleine” taakjes die ervoor zorgen dat je tóch weer in overdrive zou kunnen gaan. We moeten echt leren om een paar stapjes terug te zetten, beetje bij beetje.’
Wat zijn jouw toptips om de balans juist te houden en productiviteitsschaamte tegen te gaan?
‘Keep in mind: productief zijn staat niet gelijk aan druk zijn. Leer daar kritisch naar te kijken. Het is niet omdat je een overvolle agenda hebt of je miljoenen taakjes op je to-dolijst hebt staan, dat je ook productief bent. Zolang je niet resultaat- en prioriteitgericht werkt, benadeel je jezelf. Zorg dat je haalbare en realistische doelen prioriteit stelt, want als je elke dag twintig taakjes klaarstaan hebt en je ze allemaal wil doen – wat natuurlijk nooit lukt, want dat is niet haalbaar –, zal je altijd het gevoel hebben dat je hebt gefaald. Besef ook dat je waarde als persoon niets te maken heeft met je productiviteitsniveau, dus er is helemaal niets om je schuldig over te voelen. Leer verder mild te zijn voor jezelf en niet met anderen te vergelijken. Kijk naar je eigen groei in plaats van naar anderen die schijnbaar productiever lijken te zijn, want dat is niet altijd waar.’
Dat is voor veel mensen een drempel die ze over moeten. Hoe zet je die stap?
‘Mensen vermijden die stap vaak of stellen die uit, omdat ze ook daar weer het gevoel hebben dat alles perfect moet zijn. Daardoor zitten ze weer in die valkuil van productiviteitsschaamte. Oefen dus eerst en vooral op het veranderen van je mindset. Dat gaat niet meteen lukken, je hersenen hebben tijd nodig om die verbindingen te leggen. Maar het écht willen en vooral beseffen dat er verandering nodig is, helpt je al aardig op weg.’
Lees ook:
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
