De 17-jarige Lisa uit Nederland werd vorige week gewelddadig om het leven gebracht toen ze naar huis fietste na een avondje met vrienden. Haar dood heeft heel wat teweeggebracht op sociale media en daarbuiten. Hoe komt het dat femicide, de moord op een vrouw omdat ze een vrouw is, nog steeds zo’n groot probleem is in onze maatschappij? Redactrice Ysaline sprak erover met Bieke Purnelle, co-directeur RoSa vzw, Kenniscentrum voor Gender en Feminisme.
We beginnen bij het begin. Wat is femicide precies?
‘Over het algemeen bedoelen we met femicide de moord op een vrouw, omdat ze een vrouw is. Het is een heel specifieke vorm van moord omwille van sekse of genderidentiteit. De motivatie van de moord komt vanuit een discriminerende of haatdragende visie op vrouwen.’
Zijn er verschillende vormen van femicide? Welke?
‘Er bestaat geen lijst, maar er zijn veel verschillende vormen van femicide. Soms is de moord op zich het doel. Soms is de moord het gevolg van een andere daad, zoals partnergeweld. Er bestaat ook collectieve moord op vrouwen, zoals in gewapende conflicten of oorlog, of moord op vrouwen vanwege hun sekse of genderidentiteit. Dan is er bijvoorbeeld ook nog moord op kinderen door geslachtsselectie of ten gevolge van genitaliënverminking… Maar alle vormen hebben één ding gemeenschappelijk: de moord gebeurt omwille van het feit dat het slachtoffers een meisje of vrouw is.’
Hoe komt het dat er nog steeds zoveel vrouwenhaat is?
‘Vrouwenhaat is niet nieuw. Het fenomeen bestaat al heel lang en het gebeurt niet zomaar, het is iets maatschappelijk. Onze samenleving heeft hele strikte gendernormen en -rollen en bepaalde ideeën rond mannelijkheid en vrouwelijkheid. Patriarchale samenlevingen zijn dan ook gevoelig voor dit soort misdrijven.’
Alle vormen van femicide hebben één ding gemeenschappelijk: de moord gebeurt omwille van het feit dat het slachtoffers een meisje of vrouw is.
Zijn er cijfers van femicide in België?
‘Nee, die cijfers worden niet officieel bijgehouden. Er is geen specifieke juridische definitie voor femicide in België én er is ook geen aparte wetgeving rond. Het Feministisch Platform tegen Geweld tegen Vrouwen probeert met de blog StopFeminicide wel zoveel mogelijk cijfers in kaart te brengen aan de hand van persberichten, maar die lijst is helaas ook niet volledig.’
Waarom is er zo weinig te doen rond femicide in België?
‘Dat is een goede vraag, want het begint allemaal bij correcte informatie en data, en die zijn er dus niet. We weten relatief weinig over oorzaken, behalve dat er meestal andere vormen van geweld voorafgaan aan femicide.’
Vertel.
‘Ofwel wordt het geweld gepleegd dooreen onbekende dader ofwel, in de meeste gevallen, door een bekende dader, zoals een (ex-)partner. Dan gaat er vaak partnergeweld aan vooraf en wordt er op een heel specifieke manier over berichtgegeven. In die gevallen wordt de moord niet bekeken als femicide, terwijl het dat wel is Daardoor worden die moorden vaak niet ernstig genomen.’
Dus het is wel belangrijk om ook die vormen van geweld met moord als gevolg als femicide te zien?
‘Ja, alleen als we het in de juiste categorie steken, kunnen we de juiste gegevens verzamelen. Motieven, profielen van plegers, risicofactoren… Dat is allemaal informatie die je nodig hebt om er iets aan te doen. We moeten om te beginnen al erkennen dat femicide bestaat en het onderzoeken. Pas dan kunnen we verder, maar we zijn nog niet eens op dat punt.’
Wat zijn de oorzaken van femicide?
‘Volgens verschillende bronnen gaat het over een soort samenspel van verschillende factoren. We focussen heel sterk op het individuele of relationele niveau, maar vergeten dat er ook een sociale en maatschappelijke context is. We leven in een samenleving waar er genderongelijkheid is en waarin er bepaalde ideeën rond mannen en vrouwen bestaan. De wetgeving omtrent geweld is niet aangepast aan dit specifieke probleem. Er heerst een cultuur van agressie en discriminatie, en ongelijke machtsverhoudingen tussen mannen en vrouwen… Dit speelt allemaal een rol.’
En de gevolgen?
‘Er zijn uiteraard directe gevolgen voor de slachtoffers, en voor hun familie. Daarnaast ontstaat er een sfeer waarbij ongelijke genderrelaties worden bevestigd. Dat creëert een onveiligheidsgevoel bij de helft van de bevolking. Dat is problematisch, want het zorgt ervoor dat vrouwen zich minder vrij voelen om te gaan en staan waar ze willen en relaties aan te gaan. Die angst is een reëel probleem.’
Autoritaire autocratische leiders zoals Donald Trump uiten ideeën over vrouwen die heel problematisch zijn en haaks staan op wat wij als gendergelijkheid beschouwen.
Is het niet aan de overheid om daar iets aan te doen?
‘Bij een individuele of relationele situatie voelt de overheid zich niet geroepen om in te grijpen, omdat het een probleem tussen twee mensen is. We moeten het dus eerst en vooral zien als een structureel en maatschappelijk probleem, iets wat geworteld is in bepaalde ideeën zoals het idee dat vrouwen minderwaardig zouden zijn. Maar anderzijds worden die ideeën ook gevoed door publieke figuren, zelfs door politici. Kijk maar naar autoritaire autocratische leiders zoals Donald Trump die ideeën uiten over vrouwen die problematisch zijn en haaks staan op wat wij als gendergelijkheid beschouwen. Dat creëert ook een sfeer waarbinnen mensen het gevoel hebben dat ze zomaar alles kunnen zeggen of doen.’
Heeft de #metoo-beweging vrouwenhaat nog meer aangewakkerd bij bepaalde individuen, denk je?
‘Dat is onmogelijk te zeggen. Maar wat ik mij wel herinner van #metoo, is dat vrouwen vaak niet geloofd of serieus genomen worden. Bij elke situatie die in de media komt, is iedereen in shock, maar daarna gaan mensen weer verder met hun leven. Het is dus echt het onvermogen of de onwil om te zien dat het probleem structureel is. Zo blijf je hobbelen van case naar case. Er wordt ook altijd naar een zondebok gezocht. Het zijn altijd anderen, maar er wordt weinig gekeken naar de eigen omgeving.’
Hoe bedoel je?
‘Bij partnergeweld wordt er bijvoorbeeld vaak gezwegen, omdat het “gênant” is. Mensen zijn ook pas in shock als het door een onbekende op straat gebeurt, terwijl die daders eigenlijk in de minderheid zijn. Nu leeft sterk het idee – en dat klopt ook – dat vrouwen op straat niet veilig zijn. Maar bij seksueel geweld gebeurt het bij zestien procent van de gevallen door een onbekende. In alle andere gevallen is de dader een bekende, zoals een (ex-)partner of familielid. De verkrachter in de bosjes is eerder uitzondering dan regel, waardoor het net zo shockerend is en in de media komt. Vrouwen zijn niet alleen onveilig op straat, maar ook thuis en op het werk. Vrouwen zijn nergens veilig.’
De verkrachter in de bosjes is eerder uitzondering dan regel, waardoor het net zo shockerend is en in de media komt.
Wat kunnen we doen als maatschappij om dergelijke situaties te vermijden?
‘Er is nog veel ruimte voor verbetering. Momenteel leeft het idee dat je je niet bemoeit met andermans familie of relatie, terwijl dat wel zou moeten als het nodig is. Als we grensoverschrijdend gedrag zien, spreken we ons daar nog veel te weinig over uit.’
Hoe komt het dat we vrouwen nog steeds opleggen wat ze al dan niet mogen doen of dragen in plaats van naar de kern van het probleem kijken?
‘Victim blaming is veel gemakkelijker dan het probleem echt aan te pakken. Het is veel simpeler om meisjes en vrouwen te zeggen wat ze wel of niet mogen doen, waar ze al dan niet mogen komen, hoe ze zich moeten verdedigen… dan de grote groep aan potentiële daders aanspreken op hun gedrag. Dat is veel vager en minder evident, dus het is eigenlijk puur uit gemakzucht.’
Hoe kunnen we met mannen in gesprek gaan zodat ze zien dat dit geen mannenhaat is, maar een schreeuw om veiligheid?
‘Als vrouwen een ernstig veiligheidsprobleem aankaarten en jij je persoonlijk aangevallen voelt, dan denk ik dat dat iets over jou als persoon zegt. Het toont een soort onwil om de situatie ernstig te nemen. Het gaat niet over jou, over mij of eender welk individu, het gaat over het probleem dat er gewoon is. Femicide is geen vrouwenprobleem, het is een maatschappelijk probleem waar we met z’n allen iets aan moeten willen doen. Volgens mij helpt het om uit te zoomen en weg te blijven van het individuele – anders voelen mensen zich aangevallen – en te wijzen op het structurele probleem, namelijk dat we dit gewoon accepteren. Er gaat altijd een groep mensen zijn die het persoonlijk neemt en in de verdediging schiet. Dat is een manier om iets niet te hoeven zien. Dat is jammer.’
Wat kunnen wij als vrouw doen?
‘Blijf in gesprek gaan en blijf uitleggen hoe we voor onze eigen veiligheid moeten zorgen en hoe we ons daarbij voelen. We zijn vaak geneigd om als vrouwen onder elkaar erover te praten, maar het is ook belangrijk dat mannen dit zien en begrijpen.’
Laten we de rollen eens omdraaien: wat kunnen mannen doen?
‘Ze moeten eerst en vooral erkennen dat femicide bestaat. Nu worden vrouwen vaak niet geloofd of ernstig genomen. Het zou ook helpen als mannen elkaar zouden aanspreken op elkaars gedrag, zodat wij het niet altijd hoeven te doen.’
Het begint vaak met iets kleins waar we “niet over mogen zeuren”, maar wat is het volgende?
Hoe hard wij ook schreeuwen, als vrouw voelt het soms alsof het weinig zin heeft. Ga je daarmee akkoord?
‘Het is normaal om je op bepaalde momenten machteloos te voelen. De situatie is groter dan jezelf. Je kan een collectief probleem ook niet individueel oplossen. Het is op beleidsniveau dat het verschil moet gemaakt worden. We hebben nationale actieplannen tegen gendergerelateerd geweld, maar die hinken achterop, dus daar moet iets aan gedaan worden. Als ze al een aparte juridische categorie voor femicide zouden creëren, zouden we op z’n minst al beschikken over de juiste data en correcte informatie. Inloopcentra seksueel geweld moeten verder uitgerold worden, de politie moet opgeleid worden om er op een correcte manier mee om te gaan, er moeten veilige plekken in het uitgaansleven gecreëerd worden… Er zijn heel veel dingen die moeten gebeuren. Idealiter wordt er een context gecreëerd waarbij er nultolerantie is rond femicide, zodat het compleet onacceptabel wordt geacht door de hele samenleving. En dan mag je geen dingen zeggen zoals “Het was maar een hand op de bil”. Het begint vaak met iets kleins waar we niet over mogen zeuren, maar wat is het volgende? Grenzen mogen aangegeven worden en moeten gerespecteerd worden. Dat dringt nog altijd niet door.’
Welke boodschap heb je nog voor vrouwen of mensen in het algemeen?
‘Ik heb geen boodschap voor vrouwen, die krijgen al genoeg boodschappen. Mijn boodschap is voor alle anderen: wat gaan jullie doen om ervoor te zorgen dat meisjes en vrouwen op een veilige manier kunnen buitenkomen? Wat doe jíj?’
Heb je vragen over (seksueel) geweld of wil je met iemand praten? Dat kan, gratis en anoniem. Op 1712.be of tele-onthaal.be kan je chatten, bellen kan op het nummer 1712 (Professionele hulplijn voor vragen over geweld, misbruik en kindermishandeling) of 106 (Tele-Onthaal). Je kan ook bij Punt. vzw terecht voor (juridisch) advies en ondersteuning. Bij RoSa vzw kan je terecht voor informatie, documentatie en sensibilisering over gendergerelateerde kwesties en feminisme.
Lees ook:
